top of page

Zaburzenia rozwoju u dzieci,

czyli o przyszłości dzieci, które później mówią i chodzą

 

 

Często bagatelizujemy pierwsze symptomy dysharmoni w rozwoju dziecka. Słyszymy "Jeszcze ma czas", "Chłopcy mówią później"... Każde odchylenie od prowidłowego rozwoju powinno skłonić rodziców do odpowiedniej diagnozy, ponieważ za opóźnionym rozwojem mowy i motoryki idą kolejne trudności, które bardzo często uwidaczniają się dopiero w edukacji wczesnoszkolnej. To za późno, by właściwie pomóc dziecku. Decydujęce są pierwsze lata życia dziecka... 

 

Opóźnienia w rozwoju, czy też zaburzenia rozwoju można zaobserwować u dzieci już we wczesnym dzieciństwie. Ich rozwój psychoruchowy nie przebiega bowiem zgodnie z obserwowaną u większości dzieci normą, a opanowane już umiejętności mogą przybierać nietypowe formy. Jest to spowodowane w dużej mierze atypowym przetwarzaniem bodźców zmysłowych, dysfunkcjami w obrębie układów sensorycznych, a także brakiem współpracy pomiędzy nimi (zaburzenia przetwarzania integracji sensorycznej). Rzutuje to na prawidłowy przebieg procesu uczenia się określonych sprawności oraz zachowanie dziecka. Obraz kliniczny każdego z nich jest inny. Zwykle jednak objawy przejawiają się opóźnieniem lub zaburzeniem w obrębie rozwoju: ruchowego; intelektualnego; społeczno-emocjonalnego, adaptacyjnego oraz językowego wraz z współwystępującymi trudnościami w zakresie zdolności komunikacji.

 

Rozwój ruchowy

Dzieci z różnorodnymi deficytami rozwoju przejawiają wiele trudności, które mogłyby wskazywać na obniżony iloraz inteligencji. Tymczasem ich poziom inteligencji niejednokrotnie przewyższa przeciętną. Atypowość rozwoju może bowiem powodować bardzo wysoki poziom inteligencji lub przejawiać się w ponadprzeciętnych lub nawet wyjątkowych umiejętnościach, jak hiperleksja. Na wynik ilorazu inteligencji składa się wiele zdolności, czy rodzajów inteligencji. Człowiek przejawia bowiem różny poziom zdolności w poszczególnych dziedzinach np. czytaniu, matematyce, muzyce, sporcie, ortografii itp. Należy tu zaznaczyć, że wzrost ilorazu inteligencji  i osiągnięcie zadowalających wyników w wielu dziedzinach życia zależy w dużej mierze od możliwości poznawczych dziecka. Bywa, że dzieci wykazują ponadprzeciętne umiejętności w niektórych dziedzinach, a w innych przeciętne. Można więc domniemywać, że umiejętności gorzej opanowane blokują większe postępy dziecka. Dzieje się tak dlatego, że niewłaściwie funkcjonujące i rozwijające się spostrzeganie, pamięć, uwaga i mowa, co często obserwuje się u dzieci z podejrzeniem ABD, utrudniają uczenie się i opanowywanie wielu nowych umiejętności. 

Mówiąc o spostrzeganiu należy uwzględnić tu wszystkie zmysły, a więc: wzrok, słuch, smak, dotyk, węch. Każde zdrowe dziecko poznaje świat, wykorzystując wszystkie           z powyższych. Dzieci z zaburzeniami rozwoju psychoruchowego mogą świat postrzegać odmiennie, bowiem obserwuje się u nich swoiste odbieranie bodźców przy prawidłowo funkcjonujących narządach zmysłu. Odmienność ta odbywa się bowiem na poziomie kory mózgowej i dotyczy analizy i syntezy bodźców.

Nieprawidłowości w odbieraniu bodźców wzrokowych powodują, że dzieci mają trudności z właściwym postrzeganiem świata, ponieważ obraz, który dociera do mózgu jest tam zniekształcany. Należy tu wspomnieć, że prawidłowe widzenie zależy od koordynacji obrazu dwóch połówek pól wzrokowych, bowiem prawa i lewa półkula mózgu odbierają tylko po połowie impulsów wzrokowych z każdego oka. Odmiennie działające części mózgu lub niewłaściwa komunikacja między półkulami mogą więc powodować zaburzenia owej koordynacji postrzeganego obrazu. Nieprawidłowości  w obrębie percepcji wzorkowej mogą  z kolei prowadzić do zaburzeń koordynacji wzrokowo – ruchowej, niezbędnej do zharmonizowania ruchów całego ciała z ruchami gałek ocznych. Brak tej umiejętności, uniemożliwia sprawne wykonywanie ruchów pod kontrolą wzroku. Objawia się to niezgrabnością w zabawach zręcznościowych, rysowaniu, odwzorowywaniu, w późniejszym etapie edukacji również w trudnościach  w pisaniu.

Równie ważna dla rozwoju dziecka i jego postrzegania świata jest percepcja słuchowa. Bodźce słuchowe dzielimy na werbalne – związane z mową oraz niewerbalne, czyli wszystkie pozostałe dźwięki płynące z otoczenia. Można więc przypuszczać, że anomalie, dotyczące tego zmysłu mogą powodować u dzieci problemy z różnicowaniem i identyfikacją bodźców słuchowych (niezdolność kojarzenia bodźca słuchowego z jego znaczeniem). Rzutuje to bezpośrednio na prawidłowy rozwój mowy, co zostanie omówione w dalszej części niniejszej pracy. Natomiast nieprawidłowo funkcjonująca koordynacja wzrokowo – słuchowa może prowadzić do trudności w nauce czytania.

Podobne trudności w różnicowani i identyfikacji bodźców mogą dotyczyć pozostałych zmysłów smaku, węchu, dotyku. Warto również nadmienić, że w obrębie wszystkich pięciu zmysłów obserwuje się również nietypowość w natężeniu odczuwania bodźców.

Spostrzeganie
Zaburzenia integracji sensorycznej

Z zaburzeniami w przetwarzaniu bodźców wiąże się ściśle pojęcie zaburzeń integracji sensorycznej (SI). Integracja sensoryczna to umiejętność organizowania informacji, docierających do mózgu z receptorów, a następnie wykorzystanie ich w celowym i efektywnym działaniu. Uporządkowane bodźce pozwalają na zrównoważone funkcjonowanie organizmu, co przejawia się w łatwym przystosowywaniu się do otoczenia, dobrym przyswajaniem informacji i prawidłowym rozwojem wszelkich funkcji poznawczych. Podobnie, jak w przypadku zaburzeń motorycznych wiążą się one z funkcjonowaniem i współpracą trzech układów sensorycznych:

  • układu dotykowego – umożliwia rozpoznawanie przedmiotów za pomocą dotyku, odpowiada za odczuwanie bólu, ciśnienia, temperatury, różnorodność odbieranych bodźców dotykowych; umożliwia różnicowanie i rozpoznawanie ich; jednocześnie różnorodność dotykowych doświadczeń do ruchu. Dotyk stymuluje rozwój fizyczny emocjonalny. Dzięki dotykowym doświadczeniom kształtuje się schemat ciała i rozwija zdolność umiejscawiania ciała w przestrzeni oraz rozwija się zdolność planowania czynności ruchowych;

 

  • układu propriocepcji – dostarczającego do mózgu informacje o położeniu ciała w przestrzeni i informacje o ruchach, jakie to ciało wykonuje na podstawie łączenia odbioru wrażeń płynących z mięśni i ścięgien.

  • układu przedsionkowego (zmysłu równowagi)– koordynuje ruchy oczu, głowy i ciała, dzięki czemu pozwala równoważyć ruchy obu stron ciała i utrzymywać równowagę.

Prawidłowe funkcjonowanie każdego z powyższych układów wpływa na właściwe kształtowanie wielu umiejętności i funkcji niezbędnych w życiu codziennym.

W przypadku prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego procesy integracji powyższych układów rozwijają się i doskonalą w sposób naturalny i automatyczny w wyniku bodźców, dostarczanych podczas zabaw dziecięcych. W ten sposób w ciągu kilku lat organizm wypracowuje umiejętność adekwatnego reagowanie na impulsy, płynące z otoczenia. Im procesy te przebiegają sprawniej, tym człowiek funkcjonuje lepiej. Zdarza się jednak, że przetwarzanie sensoryczne u niektórych osób działa słabiej, co daje odzwierciedlenie w codziennym zachowaniu i odbiorze rzeczywistości.

 

Do najczęstszych objawów, mogących wskazywać na zaburzenia integracji sensorycznej należą:

  • nadwrażliwość na dotyk, ruch, bodźce wzorkowe i słuchowe – dziecko jest przytłoczone ilością i intensywnością bodźców, płynących z otoczenia.  W zależności od rodzaju wrażliwości, aby odizolować się od bodźca, dziecko może reagować zatykaniem uszu, nosa, oczu;

  • zbyt mała wrażliwość na dotyk, ruch, bodźce wzorkowe i słuchowe – dziecko dostarcza sobie dodatkowej stymulacji, szukając bodźców, które zaspokoją jego potrzeby. Obserwator może mieć wrażenie, że dziecko ma niewyczerpaną energię, ponieważ ciągle jest w ruchu, jedną aktywność zastępuje kolejną;

  • zbyt wysoki lub zbyt niski poziom aktywności – dziecko jest cały czas w ruchu lub zachowuje się spokojnie, wszystkie czynności wykonuje powoli, z trudem podejmuje aktywności;

  • problemy z koordynacją – dziecko często się przewraca, ma trudności z utrzymaniem równowagi i swobodnym poruszaniem zarówno w sferze motoryki dużej, jak i małej;

  • opóźnienie w rozwoju mowy lub zdolności językowych;

  • opóźnienie w rozwoju zdolności ruchowych w zakresie małej i dużej motoryki;

  • trudności w przyswajaniu nowych umiejętności i wiadomości zwykle jednej, bądź określonych dziedzin nauki. W pozostałych dziecko radzi sobie dobrze;

  • niska samoocena, spowodowana frustracją, jaką doznaje dziecko podczas niepowodzeń w trakcie podejmowanych działań;

  • kłopoty z organizacją zarówno przestrzeni własnej, jak i organizacją otaczającej rzeczywistości;

  • kłopoty z zachowaniem – dziecko może nie słuchać opiekunów, wpadać we frustrację, przejawiać akty agresji.

 

Większość z wyżej wymienionych objawów można zaobserwować już we wczesnym dzieciństwie. Wynikają one głównie z:

  • niewłaściwej organizacji informacji przez system nerwowy – dane przesyłane z receptorów mogą nie być przekazywane, albo docierają nieregularnie, bądź też nie są powiązane z właściwym komunikatem zmysłowym;

  • niewłaściwymi reakcjami ruchowymi, słownymi i emocjonalnymi, ponieważ mózg nieprawidłowo przetwarza bodźce zmysłowe.                                               

 

Należy tu podkreślić, że właściwa percepcja wrażeń we wczesnym dzieciństwie jest podstawowym elementem rozwoju wielu złożonych umiejętności. Stanowi to bowiem bazę dla: orientacji w schemacie własnego ciała, planowania ruchów dużej i małej motoryki, integracji dwóch stron ciała, koordynacji wzrokowo – ruchowej, rozwoju lateralizacji, aby ostatecznie osiągnąć sukcesy w nauce szkolnej, umiejętność wykonywania złożonych ruchów, móc dowolnie kierować swoją uwagę na wybrane bodźce, myśleć koncepcyjnie, potrafić zorganizować swoje zachowanie oraz posiadać wysoką samoocenę, która nie blokuje rozwoju dziecka. Powyższe umiejętności dziecko zdobywa w przeciągu pierwszych sześciu lat swojego życia. Zaburzenia percepcji w obrębie któregokolwiek ze zmysłów zakłócają podany wyżej schemat, wpływając negatywnie na poszczególne sfery życia, za które zmysły te odpowiadają.

Pamięć i uwaga

Zaburzenia pamięci i uwagi są kolejnym, często obserwowanym objawem atypowego rozwoju mózgu u dzieci. Nie ma wątpliwości, że problemy w tym zakresie znacząco wpływają na przyrost wiedzy i umiejętności dzieci. Deficyt uwagi (ADD) charakteryzuje się osłabioną zdolnością do koncentracji i utrzymywania uwagi na wykonywanych czynnościach. Dzieci z ADD nie selekcjonują bodźców, napływających do nich z zewnętrz. Wszystkie bodźce są zatem równorzędne. Powoduje to szybkie zmęczenie dziecka, a co za tym idzie również problemy z zapamiętywaniem i odtwarzaniem informacji. Charakterystyczne jest w tym przypadku, że im bardziej na danym zajęciu skupiona jest uwaga mimowolna, tym dziecko funkcjonuje lepiej. Największe trudności pojawiają się, gdy dana aktywność wymaga intencjonalnego wysiłku

Z drugiej strony dzieci te charakteryzuje wzmożona ruchliwość, którą nazywa się nadaktywnością. Większość z nich jest impulsywna, wszędzie ich pełno. Są niespokojne i nerwowe, nie potrafią dłużej usiedzieć na jednym miejscu. Nie są w stanie systematycznie planować i organizować swoich zajęć. Z powodu popędliwości nie myślą o konsekwencjach swojego postępowania. Powyższe trudności powodują narastanie trudności w nauce oraz blokują zdobywanie nowych umiejętności.

Zaburzenia języka

Czynność mówienia jest ściśle związana z prawidłowym funkcjonowaniem mózgu oraz integracją odruchów. Ponadto jest zależna od trzech układów: fonacji, artykulacji i ruchowego układu oddechowego, które muszą ze sobą prawidłowo współpracować. Dla właściwego rozwoju mowy niezbędne jest czucie ruchu (kinetyka), jego wyobrażenie i planowanie (kinestetyka), a także właściwe różnicowanie dźwięków mowy.

Warto nadmienić, że już w okresie prenatalnym obserwuje się czynności wykonywane przez płód, które przygotowują ruchowo aparat artykulacyjny do prawidłowej wymowy tj. otwieranie ust i wykonywanie ruchów połykania, które usprawniają mięśnie, biorące udział w późniejszych procesach mownych, podciąganie i unoszenie górnej wargi. 

Około 17. tygodnia życia płodowego zauważa się odruch ssania. Tuż po urodzeniu wrodzone odruchy bezwarunkowe stanowią podstawę wzorców ruchowych rozwoju mowy. Są to odruchy: ssania, połykania, kąsania, otwierania ust, zwracania, żuchwowy i wysuwania języka. Od tego momentu dziecko rozwija swoje umiejętności komunikacji. Pierwszym etapem jest pojawienie się krzyku i płaczu (reakcje niewerbalne), a następnie ok. 2.-3. miesiąca życia-głużenia. Są to ćwiczenia głównie ruchowego aspektu mowy. Około 3. miesiąca życia zostaje uaktywniony pod wpływem dźwięku analizator słuchowy. Zaczynają się więc tworzyć połączenia między ruchem a dźwiękiem, aby ostatecznie zrównoważyć rolę analizatora słuchowego z kinestetycznym. W momencie pojawienia się fizjologicznej echolalii zaczynają utrwalać się powiązania słowno-słuchowo-kinestetyczne. Równolegle rozwija się krtań i jej funkcja mowna oraz ustala się prawidłowy tor oddechowy.

Aby rozwój mowy przebiegał prawidłowo, zarówno artykulacja, fonacja, jak i funkcje oddechowe powinny ze sobą współgrać. Ich zharmonizowanie zależy niewątpliwie od właściwej pracy układu nerwowego.

Dzieci z zaburzonym rozwojem będą przejawiały trudności w rozwoju i kształtowaniu się mowy, co w konsekwencji przekładać się będzie na problemy w językowym komunikowaniu się. Objawia się to przede wszystkim opóźnionym rozwojem mowy.

Głównym symptomem opóźnionego rozwoju mowy jest nieosiąganie przez dziecko kolejnych etapów jej rozwoju zgodnie z normą przypadającą na wiek dziecka. Zaburzeniu może ulegać zarówno rozwój mowy czynnej, jak i biernej. 

Oprócz typowego opóźnienia rozwoju mowy, w tym również rozumienia, obserwuje się problemy z przetwarzaniem informacji, które do niego kierujemy oraz zaburzenia ekspresji słownej czy płynności mowy. Charakterystyczne są również omówienia, spowodowane trudnościami w przypominaniu sobie określonych słów, a także błędne używanie zaimków. 

Wszystkie powyższe trudności wpływanią niewątpliwie na powodzenie w nauce i osiąganie sukcesów w kontaktach społecznych.

Rozwój społeczny i emocjonalny

Człowiek, przychodząc na świat, stopniowo uczy się komunikacji z osobami         z najbliższego otoczenia, wchodząc z nimi w ten sposób w relacje społeczne. Będąc członkiem grup społecznych, nabywa umiejętność tworzenia wspólnych relacji, nawiązywania znajomości, radzenia sobie z konfliktami. Niezmiernie ważne jest przy tym nabywanie umiejętności emocjonalnych, które są potrzebne do nawiązania właściwych kontaktów społecznych i realizowania celów, a także zaspokajania potrzeb.

Dzieci zwykle chętnie przebywają w gronie znanych sobie osób i lubią towarzystwo swoich rówieśników. Z biegiem czasu potrafią kontrolować swoje emocje i dostosowywać je do sytuacji, w której się znajdują. U dzieci z zaburzeniami rozwoju relacje z otoczeniem oraz zachowania emocjonalne bywają zaburzone. Problemy te pojawiają się w różnych okolicznościach i przejawiają się trudnościami z:

  • nawiązywaniem pierwszego kontaktu;

  • zabawą z rówieśnikami;

  • relacją z innymi osobami;

  • radzeniem sobie z konfliktami i sytuacjami trudnymi;

  • utrzymaniem koncentracji;

  • podejmowaniem decyzji;

  • przystosowywaniem się do nowych okoliczności;

  • reagowaniem na nowe wydarzenia;

  • okazywaniem uczuć;

  • reagowaniem na polecenia;

  • samoświadomością i świadomością innych ludzi;

  • odwzajemnianiem uczuć i empatią;

  • uczestnictwem w życiu społecznym.

Zaburzenia emocjonalne mogą przyjmować również bardziej nasiloną postać i przejawiać się głównie występowaniem reakcji emocjonalnych niewspółmiernych do odczuwanych bodźców. W sytuacjach tych można zaobserwować m.in.: nadmierną wrażliwość, drażliwość, wzmożoną agresywność, krótkotrwałość uczuć oraz dużą lękliwość. W skrajnie odmiennym przypadku mamy do czynienia ze swego rodzaju zahamowaniem ruchowym. Dzieci mają wówczas trudności w kontaktach z rówieśnikami i dorosłymi, są nadmiernie nieśmiałe i lękliwe. Często prezentują bierną postawę, charakteryzująca się brakiem zaradności i samodzielności. Silnie przeżywają swoje emocje, łatwo generują je, ale jednocześnie bardzo często nie potrafią ich wyrażać, przez co posądzane są o małą wrażliwość emocjonalną, a nawet o obojętność.

Powyższe problemy współistnieją często z problemami adaptacyjnymi. Dzieci z ABD mogą mieć problemy z przystosowaniem się do zmieniających warunków otoczenia, natężenia napływających bodźców zewnętrznych i wewnętrznych. Przekłada się to negatywnie na codzienne życie dziecka w tym również kontakty społeczne. Taka sytuacja może pogłębiać z kolei zaburzenia emocjonalne.

Literatura:

  1. Por. Z. Łosiowski : Mikrozaburzenia czynności mózgu – aspekt neurologiczny. W: Dziecko niepełnosprawne ruchowo…, s. 114–130.

  2. Por. O. Przybyla: Przetwarzanie sensoryczne w aspekcie neurorozwojowym a trudności w nabywaniu mowy i języka. „Forum Logopedyczne”  2011, nr 19, s. 102–114.

  3. P. G. Emmons, L. McK. Anderson: Dzieci z zaburzeniami integracji sensorycznej. Wydawnictwo Liber. Warszawa 2007, s. 116.

  4. O. Przybyla: Przetwarzanie sensoryczne w aspekcie neurorozwojowym a trudności w nabywaniu mowy i języka. „Forum Logopedyczne”  2011, nr 19, s. 106.

  5. V. Mass: Uczenie się przez zmysły. Wprowadzenie do teorii integracji sensorycznej dla rodziców i specjalistów WSiP. Warszawa 1998.

  6. J. Czochańska:  Zaburzenia czynności ruchowych. W: Neurologia dziecięca. Red. J. Czochańska, Wydawnictwa PZWL, Warszawa 1985.

  7. P. G. Emmons, L. McK. Anderson: Dzieci z zaburzeniami integracji sensorycznej… .

  8. Por. O. Przybyla: Trudności w uczeniu się na lekcjach języka polskiego w perspektywie przetwarzania sensorycznego – wybrane zagadnienia. „Nauczyciel i Szkoła” 2007, nr 3-4, s. 283–296.; O. Przybyla: Integracja sensoryczna w edukacji polonistycznej. W: Dialog z rzeczywistością. Język. Literatura. Kultura. Red. Z. Trzaskowski. Kielce 2007, s. 467–476.

  9. V. Mass: Uczenie się przez zmysły. Wprowadzenie do teorii integracji sensorycznej… .

  10. M. Matyja, M. Domagalska: Podstawy usprawniania neurorozwojowego według Berty i Karela Bobathów, Wydawnictwo AWF. Katowice 1998.

  11. C. Missiuna, S. Moll, G. King and M. Law: A Trajectory of Troubles: Parents' Impressions of the Impact of Developmental Coordination Disorder. „Physical and Occupational Therapy in Pediatrics” 2007, 27(1), s. 81–101; I. C. Gillberg and C. Gillberg: Children with Preschool Minor Neurodevelopmental Disorders Iv: Behaviour and School Achievement at Age 13. „Developmental Medicine & Child Neurology” 1989, 31, s. 3–13;

  12. P. Rasmussen and C. Gillberg: Natural Outcome of Adhd with Developmental Coordination Disorder at Age 22 Years: A Controlled, Longitudinal, Community-Based Study. „Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry” 2000, 39(11), s. 1424–1431; V. Mass: Uczenie się przez zmysły. Wprowadzenie do teorii integracji sensorycznej… .

  13. V. Mass: Uczenie się przez zmysły. Wprowadzenie do teorii integracji sensorycznej… .

  14. M. Matyja, M. Domagalska: Podstawy usprawniania neurorozwojowego … 

  15. A. R. Borkowska: Neuropsychologiczne mechanizmy… . W: Neuropsychologia kliniczna dziecka…, s. 26–29.

  16. E. Zawadzka, Ł. Domańska: Zaburzenia spostrzegania W: Podstawy neuropsychologii klinicznej...

  17. M. Bogdanowicz: Psychologia kliniczna dziecka… .

  18. P. G. Emmons, L. McK. Anderson: Dzieci z zaburzeniami integracji sensorycznej…, s. 21–22; O. Przybyla: Przetwarzanie sensoryczne w aspekcie neurorozwojowym..., s. 104.

  19. M. Karga: Podstawowe zasady obserwacji i terapii zaburzeń… W: Wczesna interwencja i wspomaganie rozwoju małego dziecka…, s. 222.

  20. P. G. Emmons, L. McK. Anderson: Dzieci z zaburzeniami integracji sensorycznej…, s. 49–64.

  21. M. L. Kutscher , T. Attwood,  R. R.Wolff: Dzieci z zaburzeniami łączonymi. PZWL. Warszawa 2007, s. 14.

  22. V. Mass: Uczenie się przez zmysły. Wprowadzenie do teorii integracji sensorycznej… ; M. Karga: Podstawowe zasady obserwacji i terapii zaburzeń… W: Wczesna interwencja i wspomaganie rozwoju małego dziecka…, s. 222.

  23. Z. Dołęga: Promowanie rozwoju mowy w okresie dzieciństwa- prawidłowość rozwoju, diagnozowanie i profilaktyka. Wydawnictwo UŚ. Katowice 2003, s. 91–107.

  24. B. Daniluk: Specyficzne zaburzenia językowe u dzieci. W: Neuropsychologia kliniczna…, s. 120–121.

  25. L. B. Leonard: SLI - Specyficzne zaburzenie rozwoju językowego. GWP. Gdańsk 2006; G. Krasowicz-Kupis: Od badań mózgu do praktyki psychologicznej. SLI i inne zaburzenia jezykowe. GWP. Sopot 2012.

  26. A. Lasota: Specyficzne zaburzenie rozwoju języka. „Sztuka Leczenia” 2007, XIV, nr 1-2, s. 35-45.

  27. H. Spionek: Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne, WSiP. Warszawa 1975

  28. H. Spionek: Zaburzenia rozwoju… .

  29. M. L. Kutscher , T. Attwood,  R. R.Wolff: Dzieci z zaburzeniami łączonymi…

  30. J. Cieszyńska J.,  M. Korendo: Wczesna interwencja terapeutyczna. Stymulacja rozwoju dziecka. Od noworodka do 6 roku życia. Wydawnictwo Edukacyjne. Kraków 2007, s. 271–272.

  31. P. G. Emmons, A. L. McKendry: Dzieci z zaburzeniami integracji sensorycznej…, s. 64.

bottom of page